ค. อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา

[201] อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทเส สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ สทฺธสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา วา สทฺธินฺทฺริยภาวนาย อสฺสาทํ ทิสฺวา วา สทฺธินฺทฺริเย กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท ชายติฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ ฉนฺทชาตตฺตา ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ปมุทิตตฺตา พลวปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชตีติ ปีติยา ปีณิตตฺตา กายจิตฺตปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติฯ สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ปสฺสทฺธกายจิตฺตตฺตา เจตสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ ฯ โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ สุเขน อภิสนฺนตฺตา ญาโณภาโส อุปฺปชฺชติฯ สํเวโค อุปฺปชฺชตีติ ญาโณภาเสน วิทิตสงฺขาราทีนวตฺตา สงฺขารปวตฺติยํ สํเวโค อุปฺปชฺชติฯ สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหตีติ สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา เตเนว สํเวเคน จิตฺตํ สมาหิตํ กโรติฯ สาธุกํ ปคฺคณฺหาตีติ ลีนุทฺธตภาวํ โมเจตฺวา สุฏฺฐุ ปคฺคณฺหาติฯ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขตีติ วีริยสฺส สมํ หุตฺวา ปวตฺตตฺตา ปุน วีริยสมตานิโยชเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวเสน สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ อุเปกฺขาวเสนาติ สมวาหิตลกฺขณาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสนฯ นานตฺตกิเลเสหีติ วิปสฺสนาย ปฏิปกฺขภูเตหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิฯ วิโมกฺขวเสนาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย นานตฺตกิเลเสหิ วิมุจฺจนวเสนฯ วิมุตฺตตฺตาติ นานตฺตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตาฯ

เต ธมฺมาติ ฉนฺทาทโย ธมฺมาฯ เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺติฯ ภาวนาวเสนาติ เอกรสภาวนาวเสนฯ ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺตีติ เตน การเณน วิปสฺสนารมฺมณโต ปณีตตเร นิพฺพานารมฺมเณ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาสงฺขาเตน โคตฺรภุญาเณน ฉนฺทาทโย ธมฺมา นิวตฺตนฺติ, สงฺขารารมฺมณโต อปคนฺตฺวา นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ วิวฏฺฏนาวเสนาติ เอวํ โคตฺรภุขเณ สงฺขารารมฺมณโต วิวฏฺฏนวเสนฯ วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชตีติ มคฺคสมงฺคิปุคฺคโล มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ทุภโตวุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชติฯ โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺตีติ มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลสา จ ขนฺธา จ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสน นิรุชฺฌนฺติฯ โวสชฺชิตตฺตาติ จ อาสํสายํ ภูตวจนํ กตํฯ กิเลสนิโรเธ สติ ขนฺธนิโรธสพฺภาวโต จ ขนฺธนิโรโธ วุตฺโตฯ นิโรธวเสนาติ ยถาวุตฺตนิโรธวเสนฯ ตสฺเสว มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ทฺเว โวสคฺเค ทสฺเสตุกาโม นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคาติอาทิมาหฯ ทฺเวปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอวฯ อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วีริยินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโยฯ อิมินาว นเยน อธิฏฺฐานฏฺฐนิทฺเทโสปิ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺเหตฺถ อธิฏฺฐาตีติ วิเสโส, ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ

ฆ-ง. ปริยาทานฏฺฐปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา

[202-203] ปริยาทานฏฺฐนิทฺเทเส ปริยาทิยตีติ เขเปติฯ ปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทเส สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺโน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปติฯ อิมินา ปุคฺคลวิเสเสน อินฺทฺริยภาวนาวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ สทฺธสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ ตํเยว สทฺธํ ปติฏฺฐาเปติฯ ตถา อธิมุจฺจนฺตํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติฯ อิมินา อินฺทฺริยภาวนาวิเสเสน ปุคฺคลวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ปคฺคเห ปติฏฺฐาเปติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปตีติ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ โยคาวจโรติ สมถโยเค, วิปสฺสนาโยเค วา อวจรตีติ โยคาวจโรฯ อวจรตีติ ปวิสิตฺวา จรตีติฯ

จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา

[204] อิทานิ สมาธิํ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว อุปฏฺฐานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธิํ ภาเวนฺโตติ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาเวนฺโตฯ เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติฯ อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส นิมิตฺตสฺเสว อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺโตปสมนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิตฺเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโลฯ